کامران دیبا، یکی از شخصیت‌های برجسته، با استعداد و حساس در زمینه معماری معاصر ایران محسوب می‌شود.
فهرست محتوا
او در تاریخ ۱۴ اسفند ۱۳۱۵ در شهر تهران به دنیا آمد و اکنون به عنوان یک معمار، شهرساز، نقاش و نیز معمار مدرنیست ایرانی در کشورهای اسپانیا و فرانسه فعالیت می‌کند.
در دوران مدرنیزاسیون ایران در دوره پهلوی، در یک بازه زمانی کوتاه ۱۰ ساله، وی به عنوان طراح و معمار مجموعه‌های مسکونی و عمومی مهمی شناخته شد. این پروژه‌ها شامل مواردی همچون فرهنگسرا و پارک شفق در تهران، موزه هنرهای معاصر تهران، فرهنگسرای نیاوران و پروژه نیمه تمام شهر جدید شوشتر می‌شوند.
خاندان طباطبایی، یکی از خانواده‌های نجیب و درباری ایران از دوران قاجاریان بودند.
پدر او، «اسفندیار دیبا»، یک دندانپزشک بود و مادر او از علاقه‌مندان به معماری و طراحی داخلی بود.
کامران دیبا، پسر دایی فرح پهلوی، آخرین ملکه ایران، می‌باشد.
کامران دیبا، در سال ۱۳۳۵، تحصیلات خود را در رشته معماری در دانشگاه هاوارد در شهر واشنگتن دی.سی آغاز کرد.
وی در طی دوره تحصیلی خود، با مراجعه به کتابخانه کنگره آمریکا، دانش خود را در زمینه‌های فلسفه و روان‌شناسی تقویت کرد.
در سال ۱۳۴۳، تحصیلات خود را در رشته معماری به پایان رساند و پس از آن، به مدت یک سال، در حوزه تحصیلات تکمیلی در زمینه جامعه‌شناسی فعالیت کرد.
در سال ۱۳۴۵، کامران دیبا به تهران بازگشت. با این حال، به غیر از انتظارات اولیه‌اش، او متوجه شد که محیط فرهنگی ایران برای تفکرات و ایده‌های نوگرایانه اش مناسب نمی‌باشد.
او اظهار کرد: “وقتی به تهران بازگشتم، با یک محیط بسته و مقابله با یک جامعه سنتی و به نظر می‌رسنده عقب‌مانده مواجه شدم.”
حتی ارتباط نزدیک خویشاوندی با فرح پهلوی نیز، به تحقق ایده‌های او در جامعه ایران آن دوره کمکی نکرد.
یک سال بعد، او به عنوان رئیس و طراح ارشد شرکت مهندسین مشاور “DAZ” انتخاب شد. “DAZ” در ایران پروژه‌های بزرگ و متنوعی را اجرا کرد و به سرعت توسعه یافت، به گونه‌ای که تا سال ۱۹۷۷، بیش از صد و پنجاه نفر پرسنل داشت.
کامران دیبا، در ایران تنها در بخش دولتی فعالیت نمی‌کرد. او به بررسی سنت‌های بومی و نیازهای جامعه شهری مدرن و ارتباط متقابل انسان علاقه داشت.
یکی از مراکز هنری که در چند سال اخیر بسیار مورد توجه و بازدید قرار گرفته و به تدریج به کاربری اصلی خود نزدیک شده است، موزه هنرهای معاصر تهران است که بخش عظیمی از جذابیت آن به بناهای ماندگار آن مرتبط است.
کامران دیبا به عنوان مشاور و برنامه‌ریز شهری در وزارت مسکن و توسعه شهری ایران خدمت کرد.
او همچنین در دفتر خود طرح جامعی برای برخی از شهرها ارائه داد، که از جمله آنها می‌توان به خرمشهر، یک بندر مهم در خلیج فارس، اشاره کرد. در این زمینه، وی با طراح یونانی A. Doxias که در بخش خصوصی فعالیت می‌کرد، همکاری داشت.
کامران دیبا به عنوان یک نقاش، چندین نمایشگاه انفرادی در ایران برگزار کرد. او همچنین به عنوان گردآورنده و واسطه فروش آثار نقاشی معاصر غربی نیز فعالیت داشت.
ویژگی‌های مشترک در طرح‌های کامران دیبا
حفظ سکوت، وسکون، و وقار در تمام اقدامات
تاکید بر ایجاد محورها در طرح‌های معماری و شهرسازی
شکست‌های پی در پی در مسیرها و محورهای بصری
توجه به جزئیات و زینت
سطوح مونتاژ احجام نسبتاً ساده که در آن شکاف‌ها و حجم قابل توجه ستون‌ها به خوبی ترکیب شده‌اند
استفاده از آثار هنری حجمی در طراحی فضاهای شهری، محوطه‌سازی، و باغ‌سازی
گرایش به درآمیختگی مسلط (تلفیق معماری ایرانی با معماری مدرن)
گرایشهای فکری و نظری کامران دیبا
علاقه او به ابعاد اجتماعی معماری، یا به عبارت خودش (معماری انسان‌محور)
اهمیت دادن به سنت‌های بومی و الگوهای ساختاری، همچنین درک نیازهای جامعه شهری مدرن برای دستیابی به آسایش
عدم تسلط بر محیط برای ایجاد فضا
تلاقی آثار او با محیط اطراف، که باعث شده است که کارهای او همچنان از جذابیت بیگانه و غریبی برخوردار باشند و در عین حال نه بیگانه و نه غریبه به نظر بیایند.
استفاده از الگوهای معماری ایران به شیوه‌های اصیل و منحصر به فرد در کارهای او.
اعتقاد و علاقه دیبا
کارهای کامران دیبا در طی دوره ۱۲ ساله فعالیتش در ایران، نشان‌دهندهٔ علاقه خاص او به ابعاد اجتماعی معماری یا به عبارت خودش “معماری انسانی” است. برای او، مفهوم معماری انسانی به معنای متعهد بودن و خدمت به جامعه و مردم است.
علاقه زیاد او به طراحی شهری، شهرسازی و باغ‌سازی از همین گرایشات فکری ناشی شده است. وی اصرار داشته است که تمامی توجه خود را به طراحی ساختمان‌های عمومی و فرهنگی، عام المنفعه و مسکن انبوه اختصاص دهد و در بسیاری از پروژه‌ها نقش ایده‌ساز و برنامه‌ریزی را بر عهده داشته باشد.
او دربارهٔ نگرش خود به سنت در معماری اظهار داشته که معماری نباید تنها در خدمت طبقات بالا و اقشار دولت‌مند جامعه قرار گیرد. او معتقد بوده که از طریق شهرسازی می‌توان در جهت برآورد نیازهای جامعه گام برداشت.
در این مسیر، او تأسیس دفتر “موسسه‌ی شهرسازی و تهیه طرح‌های اجتماعی” را آغاز کرد و تلاش کرد تا پروژه‌هایی را که به اهداف اجتماعی او می‌پرداختند، انجام دهد. این موسسه در ابتدا توهیناتی را به عنوان یک نهاد دولتی تجربه کرد، اما با گذر زمان و اجرای پروژه‌های موفق، شناخته شد که واقعاً یک نهاد خصوصی است.
در نهایت، دیبا به مسائل اجتماعی و معماری به عنوان جنبه‌هایی جدای از یکدیگر ننگاشته بود و تصور داشت که تعادل میان این دو، یک معماری با ارزش ایجاد خواهد کرد.
یعنی او زندگی‌اش را در مسیر راهروهای خود می‌گذراند. بنابراین، سنت‌ها و عادات می‌توانند عواملی باشند که باعث شود یک ایرانی در شب‌های تابستانی بنشیند و لحظاتی آرام را در حیاط خود سپری کند. در واقع، اگر بخواهیم این رفتار را از او گرفته و جایگزین کنیم، احتمالاً حاشیه حیاطش را با حصیر پوشانده تا بتواند در آنجا نشسته و لذت ببرد.
بنابراین، نتیجه می‌گیریم که اقداماتی که با سنت تعارض دارند ممکن است واکنش‌های منفی و یا حتی شورشی رقیق را به وجود آورند. اثر برخی از سنت‌ها به صورت “نا‌آگاه” است، که به نظر می‌آید در تصمیم‌گیری‌ها و رفتار افراد تأثیرگذار باشد.
در واقع، این نکته مهم است که برای ساختن یک معماری انسانی، باید نیازها و خواسته‌های انسان‌ها را در نظر گرفت، حتی خواسته‌هایی که واضح نیستند و به صورت نا‌آگاه در رفتار و عملکرد آنان تأثیر دارند. بدون در نظر گرفتن این خواسته‌ها، نمی‌توان به واقعیت معماری انسانی دست یافت.
بیشتر بخوانید: معرفی زاها حدید بهترین معمار زن در جهان
آثار برجسته کامران دیبا
پارک شفق
پیش از انقلاب ۱۳۵۷، یکی از نخستین پروژه‌های معماری کامران دیبا، پارک شفق در محله یوسف‌آباد تهران بود. این پارک به عنوان یکی از نخستین فرهنگسراهای ایران شناخته می‌شود و جلوه‌ای منحصر به فرد به عنوان نخستین مکانی با امکان انجام چند فعالیت فرهنگی در کنار یکدیگر داشت.
در طراحی این پارک، مسیرها به گونه‌ای طراحی شده‌اند که ادامهٔ آنها از مسیرهای پیاده‌روی کوچک‌تر در اطراف پارک گرفته شده است. این اقدام باعث می‌شود که افراد پیاده در هنگام تردد از این مسیرها بهره‌مند شده و از میان آنها عبور کنند.
گودالی که امروزه در این پارک به عنوان مکان بازی کودکان است، در گذشته به عنوان یک گودال دفع زباله به کار می‌رفته است. همچنین، پایه پل‌های این پارک بر اساس معماری پل‌های اصفهان طراحی شده و نرده‌های راهروهای روی این پل‌ها نیز بر اساس نرده‌های جایگاه سالن تئاتر ساخته شده‌اند.
موزه هنرهای معاصر تهران
این موزه واقع در گوشه غربی پارک فرح (بوستان لاله کنونی)، به عنوان یکی از مجموعه‌های برجسته هنری در ایران معرفی می‌شود. این موزه با همکاری شرکت ملی نفت ایران، به‌عنوان یک نقطه تلفیق بین هنر زمان و میراث فرهنگی ایران ایجاد شده است. طراحی معماری این بنا، تداخل بین ایده‌های روشنفکری و هنری دوران خود، تلاش برای ایجاد توازن میان سنت و نوگرایی، و همچنین اشتغال معماری ایرانی و غربی را به تصویر می‌کشد.
سقف‌های نیم‌هلالی موزه، به اسلوب بادگیرهای سنتی ایران اجرا شده‌اند و برخی از جزئیات این بنا به تاریخ معماری ایران اشاره دارد. کامران دیبا به عنوان مؤسس و نخستین مدیر این موزه معرفی می‌شود. اعضای هیئت مدیره موزه شامل کریم امامی، مهدی کوثر، و داریوش مهرجویی بوده‌اند.
گالری‌های این مجموعه، بر پایه یک فضای مرکزی مشابه موزه گوگنهایم نیویورک، به شکلی هندسی چیده شده‌اند. اتصال راهروهای گالری به زیرزمین ساختمان، مجازات طبیعی به فضای داخلی بوستان لاله را فراهم کرده است. حوض آب طولانی کنار گالری نشانگر وجود حوض آب در خانه‌های ایرانی است و از ورود به ساختمان جلوگیری می‌کند. همچنین، حوض روغن در وسط گالری از آثار هنرمند نوریوکی هاراگوچی، اشاره به حوض‌های آب معمول در معماری ایرانی دارد.
موزه هنرهای معاصر تهران دارای یکی از نفیس‌ترین مجموعه‌های هنری هنر نوگرا و معاصر جهان در منطقه خاورمیانه است. همچنین، باغ موزه با طراحی براساس ویژگی‌های باغ‌های ایرانی، مجسمه‌های هنرمندان شناخته‌شده از سده بیستم میلادی را در خود جای داده است؛ از جمله مجسمه‌های هنرمندانی چون رنه ماگریت، آرنالدو پومودورو، ادوآردو چیلیدا، هنری مور، ماکس ارنست، ماکس بیل، آلبرتو جاکومتی و پرویز تناولی.
فرهنگسرای نیاوران
همزمان با احداث موزه هنرهای معاصر تهران، شکل گرفت و این دو ساختمان ارتباط نزدیکی در فرم و کاربرد با یکدیگر دارند. پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران، تغییراتی در ساختمان فرهنگسرا به‌صورت بدون موافقت کامران دیبا ایجاد شد. مکانیت این بنا با توجه به اقلیم کوهستانی معتدل و وجود بادهای شمالی، معماری شرق و غربی را به‌خوبی ترکیب کرده است.
نورگیری این بنا از چهار جهت انجام می‌شود. هرچند این ساختمان به صورت قسمت‌های جداگانه طراحی شده و سپس در کنار یکدیگر قرار گرفته، اما با بدعت‌های خاص طراح، ارتباط جالبی میان دو ساختمان ایجاد کرده است. مصالح ساختمان از بتن مسلح استفاده شده و ترکیب هنری میان بافت (بتن و سنگ)، فرم (سازه هندسی) و نسبت، ساختاری منحصر به فرد از معماری سنتی و مدرن را به وجود آورده است.
سردر ورودی این بنا به صورت متقارن و با الهام از ساختار هشتی در معماری سنتی طراحی شده است و به عنوان پیش ورودی برای دسترسی به در اصلی فرهنگسرا شکل گرفته است. حیاط مرکزی این بنا نیز یک جنبه سنتی است که از آن بهره‌گرفته شده است؛ حیاط دارای آب‌نما و باغچه‌هاست و درهای اصلی ساختمان به سوی این حیاط باز می‌شوند.
مسجد موزه فرش ایران
مسجد دانشگاه جندی‌شاپور
در اکثر مساجد قدیمی ایران، می‌آمد که حیاط مسجد به شکل یک بازار بزرگ طراحی شده و مسجد از طریق این حیاط به عنوان بخشی اساسی از شبکه عبور و مرور عابران شهری عمل می‌کرد. حیاط مرکزی به‌عنوان مکانی برای گفتگوهای مردانه و حتی فرصتی برای معاملات بازار عمل می‌کرد و در زندگی روزمره جایگاه مهمی داشت. معماری مسجد دانشگاه جندی شاپور شهید چمران همچنان با توجه به این تعامل سنتی طراحی شده است و افراد را به خود و حیاط با فرهنگ خود دعوت می‌کند. این سازه نماد اهمیت نقطه آغاز و پایان یک سفر است که در هر نقطه از مسیر پیاده‌روی آغاز می‌شود. ساختمان مسجد در تعریف و تغییر مسیر پیاده‌روها از دل تقاطع‌های سه‌راه نقش بسزایی ایفا می‌کند.
مصالح مورد استفاده در ساختمان شامل آجرهای گندمی‌رنگ با در نظر گرفتن کف حیاط است که یک تناسب واحد در محیط ایجاد می‌کند. مناره آبی و شفاف مسجد در زیر نور آفتاب چون یک جواهر درخشان برجسته و عبورکنندگان را به سوی مکان عبادی جلب می‌کند. به‌منظور جلوگیری از احساس انزوا و تنهایی در حیاط، حفره‌هایی در دیوار جایگزین شده بودند تا حیات مخفی درون دیوارها را نمایان کنند. به‌ظاهر، در سال‌های اخیر این حفره‌ها مسدود شده‌اند! فضای داخلی شامل دو طبقه جداگانه برای زنان و مردان، یک کتابخانه و یک دفتر است.
زیبایی ساختمان‌های دینی اسلامی، به‌ویژه مساجد، به دلیل استفاده از کاشی‌هایی با رنگ‌های زنده طراحی شده است که حس لطافت به محیط می‌بخشد. ویژگی بارز این مسجد این است که معماری آن از حداقل رنگ استفاده می‌کند و گوشه‌ها را منحنی شکل می‌دهد تا نرمی را به وجود آورد و در عین حال از دیگر ساختمان‌های زاویه‌دار متمایز باشد.
بیشتر بخوانید: دکتر ایرج اعتصام معمار برجسته ایرانی
شهر جدید شوشتر
کامران دیبا به عنوان معمار و برنامه‌ریز شهری پروژه نیمه‌تمام “شهر جدید شوشتر” (از سال ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۹) را در نزدیکی شهر قدیمی شوشتر در استان خوزستان به اجرا درآورد. در این پروژه، وی با موفقیت الگوها و گونه‌های ساختمانی سنتی اسلامی را به کار گرفت و از طراحی‌های الهام‌گرفته از الگوهای غربی صرف نظر کرد.
این شهر جدید با تراکم افقی و ظرفیت جمعیتی بالغ بر ۳۰٬۰۰۰ نفر، بر اساس یک شاه‌راه اصلی ارتباطی طراحی شد. چهار راه‌ها، میادین عمومی و محله‌های کوچک در اطراف آن ایجاد شده و حضور باغ‌ها و بازارها زندگی اجتماعی را تقویت می‌کرد.
به دلیل استفاده از معماری اسلامی، کامران دیبا در سال ۱۳۶۵ جایزه معماری آقاخان را به خود اختصاص داد. این پروژه به عنوان طرح برگزیده در نمایشگاه آثار معماری و شهرسازی قرن بیستم نیز به نمایش درآمد که به مناسبت سال ۲۰۰۰ میلادی در لس‌آنجلس برگزار شد.
در سال ۱۳۵۷، به دلیل افزایش اعتراضات انقلابی و توقف پروژه‌های عمرانی در ایران، حضور کامران دیبا در این کشور به پایان رسید. به علت شرایط غیرمساعد، او تصمیم گرفت برای مدتی از ایران خارج شود. این سفر به خارج، اولاً به عنوان یک مسافرت موقت شروع شد، اما در نهایت به تصمیم برای زندگی خارج از ایران، به‌ویژه در اسپانیا و فرانسه منجر شد. از آن زمان، او به پروژه‌های مختلفی در خارج از ایران پرداخته است، از جمله طرح‌های خانه‌سازی در ایالت ویرجینیا و طرح‌های توسعه هتل در اسپانیا.
فعالیت‌های فرهنگی کامران دیبا
مشارکت در نمایشگاه هنری دوسالانه ونیز در سال ۱۳۴۰
حضور در نمایشگاه هنری دوسالانه پاریس در سال ۱۳۴۲
برگزاری نمایشگاه هنری در گالری رئالیته آمریکا در سال ۱۳۴۱
مشارکت در دومین کنگره معماری ایران در سال ۱۳۵۱
تأسیس دفتر مشاوره مهندسین داض در سال ۱۳۴۶
شرکت در مسابقه جایزه معماری آقاخان و دریافت جایزه به دلیل طراحی برجای زیبا در شهرک شوشتر در سال ۱۳۶۵
پروژه‌های اجرا شده توسط کامران دیبا
پارک و فرهنگ سرای شفق
موزه هنرهای معاصر تهران
دفتر خاص ملکه ایران
پارک و فرهنگ سرای نیاوران
منزل مسکونی (موزه) پرویز تناولی
نمازخانه مجاور موزه فرش
مسجد جندی‌شاپور
شهرک شوشتر
موزه فرش تهران
استراحتگاه ساحلی کارکنان شرکت نفت محمودآباد
ویلا “پیرونه” (اسپانیا)
ویلا “اسپارتینا” (اسپانیا)
جوایز کامران دیبا
برنده جایزه معماری آقاخان به خاطر پروژه شهر جدید شوشتر
برگزیده در مجموعه آثار معماری و شهرسازی جهان در نمایشگاه آثار معماری و شهرسازی قرن بیستم در جشن سال ۲۰۰۰ در لس‌آنجلس برای پروژه شهر جدید شوشتر
