کامران دیبا، یکی از شخصیت های برجسته، با استعداد و حساس در زمینه معماری معاصر ایران محسوب می شود.
او در تاریخ ۱۴ اسفند ۱۳۱۵ در شهر تهران به دنیا آمد و اکنون به عنوان یک معمار، شهرساز، نقاش و نیز معمار مدرنیست ایرانی در کشورهای اسپانیا و فرانسه فعالیت می کند.
در دوران مدرنیزاسیون ایران در دوره پهلوی، در یک بازه زمانی کوتاه ۱۰ ساله، وی به عنوان طراح و معمار مجموعه های مسکونی و عمومی مهمی شناخته شد. این پروژه ها شامل مواردی همچون فرهنگسرا و پارک شفق در تهران، موزه هنرهای معاصر تهران، فرهنگسرای نیاوران و پروژه نیمه تمام شهر جدید شوشتر می شوند.
خاندان طباطبایی، یکی از خانواده های نجیب و درباری ایران از دوران قاجاریان بودند.
پدر او، «اسفندیار دیبا»، یک دندانپزشک بود و مادر او از علاقه مندان به معماری و طراحی داخلی بود.
کامران دیبا، پسر دایی فرح پهلوی، آخرین ملکه ایران، می باشد.
کامران دیبا، در سال ۱۳۳۵، تحصیلات خود را در رشته معماری در دانشگاه هاوارد در شهر واشنگتن دی.سی آغاز کرد.
وی در طی دوره تحصیلی خود، با مراجعه به کتابخانه کنگره آمریکا، دانش خود را در زمینه های فلسفه و روان شناسی تقویت کرد.
در سال ۱۳۴۳، تحصیلات خود را در رشته معماری به پایان رساند و پس از آن، به مدت یک سال، در حوزه تحصیلات تکمیلی در زمینه جامعه شناسی فعالیت کرد.
در سال ۱۳۴۵، کامران دیبا به تهران بازگشت. با این حال، به غیر از انتظارات اولیه اش، او متوجه شد که محیط فرهنگی ایران برای تفکرات و ایده های نوگرایانه اش مناسب نمی باشد.
او اظهار کرد: “وقتی به تهران بازگشتم، با یک محیط بسته و مقابله با یک جامعه سنتی و به نظر می رسنده عقب مانده مواجه شدم.”
حتی ارتباط نزدیک خویشاوندی با فرح پهلوی نیز، به تحقق ایده های او در جامعه ایران آن دوره کمکی نکرد.
یک سال بعد، او به عنوان رئیس و طراح ارشد شرکت مهندسین مشاور “DAZ” انتخاب شد. “DAZ” در ایران پروژه های بزرگ و متنوعی را اجرا کرد و به سرعت توسعه یافت، به گونه ای که تا سال ۱۹۷۷، بیش از صد و پنجاه نفر پرسنل داشت.
کامران دیبا، در ایران تنها در بخش دولتی فعالیت نمی کرد. او به بررسی سنت های بومی و نیازهای جامعه شهری مدرن و ارتباط متقابل انسان علاقه داشت.
یکی از مراکز هنری که در چند سال اخیر بسیار مورد توجه و بازدید قرار گرفته و به تدریج به کاربری اصلی خود نزدیک شده است، موزه هنرهای معاصر تهران است که بخش عظیمی از جذابیت آن به بناهای ماندگار آن مرتبط است.
کامران دیبا به عنوان مشاور و برنامه ریز شهری در وزارت مسکن و توسعه شهری ایران خدمت کرد.
او همچنین در دفتر خود طرح جامعی برای برخی از شهرها ارائه داد، که از جمله آن ها می توان به خرمشهر، یک بندر مهم در خلیج فارس، اشاره کرد. در این زمینه، وی با طراح یونانی A. Doxias که در بخش خصوصی فعالیت می کرد، همکاری داشت.
کامران دیبا به عنوان یک نقاش، چندین نمایشگاه انفرادی در ایران برگزار کرد. او همچنین به عنوان گردآورنده و واسطه فروش آثار نقاشی معاصر غربی نیز فعالیت داشت.
ویژگی های مشترک در طرح های کامران دیبا
حفظ سکوت، وسکون، و وقار در تمام اقدامات
تاکید بر ایجاد محورها در طرح های معماری و شهرسازی
شکست های پی در پی در مسیرها و محورهای بصری
توجه به جزئیات و زینت
سطوح مونتاژ احجام نسبتاً ساده که در آن شکاف ها و حجم قابل توجه ستون ها به خوبی ترکیب شده اند
استفاده از آثار هنری حجمی در طراحی فضاهای شهری، محوطه سازی، و باغ سازی
گرایش به درآمیختگی مسلط (تلفیق معماری ایرانی با معماری مدرن)
گرایشهای فکری و نظری کامران دیبا
علاقه او به ابعاد اجتماعی معماری، یا به عبارت خودش (معماری انسان محور)
اهمیت دادن به سنت های بومی و الگوهای ساختاری، همچنین درک نیازهای جامعه شهری مدرن برای دستیابی به آسایش
عدم تسلط بر محیط برای ایجاد فضا
تلاقی آثار او با محیط اطراف، که باعث شده است که کارهای او همچنان از جذابیت بیگانه و غریبی برخوردار باشند و در عین حال نه بیگانه و نه غریبه به نظر بیایند.
استفاده از الگوهای معماری ایران به شیوه های اصیل و منحصر به فرد در کارهای او.
اعتقاد و علاقه دیبا
کارهای کامران دیبا در طی دوره ۱۲ ساله فعالیتش در ایران، نشان دهندهٔ علاقه خاص او به ابعاد اجتماعی معماری یا به عبارت خودش “معماری انسانی” است. برای او، مفهوم معماری انسانی به معنای متعهد بودن و خدمت به جامعه و مردم است.
علاقه زیاد او به طراحی شهری، شهرسازی و باغ سازی از همین گرایشات فکری ناشی شده است. وی اصرار داشته است که تمامی توجه خود را به طراحی ساختمان های عمومی و فرهنگی، عام المنفعه و مسکن انبوه اختصاص دهد و در بسیاری از پروژه ها نقش ایده ساز و برنامه ریزی را بر عهده داشته باشد.
او دربارهٔ نگرش خود به سنت در معماری اظهار داشته که معماری نباید تنها در خدمت طبقات بالا و اقشار دولت مند جامعه قرار گیرد. او معتقد بوده که از طریق شهرسازی می توان در جهت برآورد نیازهای جامعه گام برداشت.
در این مسیر، او تأسیس دفتر “موسسه ی شهرسازی و تهیه طرح های اجتماعی” را آغاز کرد و تلاش کرد تا پروژه هایی را که به اهداف اجتماعی او می پرداختند، انجام دهد. این موسسه در ابتدا توهیناتی را به عنوان یک نهاد دولتی تجربه کرد، اما با گذر زمان و اجرای پروژه های موفق، شناخته شد که واقعاً یک نهاد خصوصی است.
در نهایت، دیبا به مسائل اجتماعی و معماری به عنوان جنبه هایی جدای از یکدیگر ننگاشته بود و تصور داشت که تعادل میان این دو، یک معماری با ارزش ایجاد خواهد کرد.
یعنی او زندگی اش را در مسیر راهروهای خود می گذراند. بنابراین، سنت ها و عادات می توانند عواملی باشند که باعث شود یک ایرانی در شب های تابستانی بنشیند و لحظاتی آرام را در حیاط خود سپری کند. در واقع، اگر بخواهیم این رفتار را از او گرفته و جایگزین کنیم، احتمالاً حاشیه حیاطش را با حصیر پوشانده تا بتواند در آنجا نشسته و لذت ببرد.
بنابراین، نتیجه می گیریم که اقداماتی که با سنت تعارض دارند ممکن است واکنش های منفی و یا حتی شورشی رقیق را به وجود آورند. اثر برخی از سنت ها به صورت “نا آگاه” است، که به نظر می آید در تصمیم گیری ها و رفتار افراد تأثیرگذار باشد.
در واقع، این نکته مهم است که برای ساختن یک معماری انسانی، باید نیازها و خواسته های انسان ها را در نظر گرفت، حتی خواسته هایی که واضح نیستند و به صورت نا آگاه در رفتار و عملکرد آنان تأثیر دارند. بدون در نظر گرفتن این خواسته ها، نمی توان به واقعیت معماری انسانی دست یافت.
بیشتر بخوانید: معرفی زاها حدید بهترین معمار زن در جهان
آثار برجسته کامران دیبا
پارک شفق
پیش از انقلاب ۱۳۵۷، یکی از نخستین پروژه های معماری کامران دیبا، پارک شفق در محله یوسف آباد تهران بود. این پارک به عنوان یکی از نخستین فرهنگسراهای ایران شناخته می شود و جلوه ای منحصر به فرد به عنوان نخستین مکانی با امکان انجام چند فعالیت فرهنگی در کنار یکدیگر داشت.
در طراحی این پارک، مسیرها به گونه ای طراحی شده اند که ادامهٔ آنها از مسیرهای پیاده روی کوچک تر در اطراف پارک گرفته شده است. این اقدام باعث می شود که افراد پیاده در هنگام تردد از این مسیرها بهره مند شده و از میان آنها عبور کنند.
گودالی که امروزه در این پارک به عنوان مکان بازی کودکان است، در گذشته به عنوان یک گودال دفع زباله به کار می رفته است. همچنین، پایه پل های این پارک بر اساس معماری پل های اصفهان طراحی شده و نرده های راهروهای روی این پل ها نیز بر اساس نرده های جایگاه سالن تئاتر ساخته شده اند.
موزه هنرهای معاصر تهران
این موزه واقع در گوشه غربی پارک فرح (بوستان لاله کنونی)، به عنوان یکی از مجموعه های برجسته هنری در ایران معرفی می شود. این موزه با همکاری شرکت ملی نفت ایران، به عنوان یک نقطه تلفیق بین هنر زمان و میراث فرهنگی ایران ایجاد شده است. طراحی معماری این بنا، تداخل بین ایده های روشنفکری و هنری دوران خود، تلاش برای ایجاد توازن میان سنت و نوگرایی، و همچنین اشتغال معماری ایرانی و غربی را به تصویر می کشد.
سقف های نیم هلالی موزه، به اسلوب بادگیرهای سنتی ایران اجرا شده اند و برخی از جزئیات این بنا به تاریخ معماری ایران اشاره دارد. کامران دیبا به عنوان مؤسس و نخستین مدیر این موزه معرفی می شود. اعضای هیئت مدیره موزه شامل کریم امامی، مهدی کوثر، و داریوش مهرجویی بوده اند.
گالری های این مجموعه، بر پایه یک فضای مرکزی مشابه موزه گوگنهایم نیویورک، به شکلی هندسی چیده شده اند. اتصال راهروهای گالری به زیرزمین ساختمان، مجازات طبیعی به فضای داخلی بوستان لاله را فراهم کرده است. حوض آب طولانی کنار گالری نشانگر وجود حوض آب در خانه های ایرانی است و از ورود به ساختمان جلوگیری می کند. همچنین، حوض روغن در وسط گالری از آثار هنرمند نوریوکی هاراگوچی، اشاره به حوض های آب معمول در معماری ایرانی دارد.
موزه هنرهای معاصر تهران دارای یکی از نفیس ترین مجموعه های هنری هنر نوگرا و معاصر جهان در منطقه خاورمیانه است. همچنین، باغ موزه با طراحی براساس ویژگی های باغ های ایرانی، مجسمه های هنرمندان شناخته شده از سده بیستم میلادی را در خود جای داده است؛ از جمله مجسمه های هنرمندانی چون رنه ماگریت، آرنالدو پومودورو، ادوآردو چیلیدا، هنری مور، ماکس ارنست، ماکس بیل، آلبرتو جاکومتی و پرویز تناولی.
فرهنگ سرای نیاوران
همزمان با احداث موزه هنرهای معاصر تهران، شکل گرفت و این دو ساختمان ارتباط نزدیکی در فرم و کاربرد با یکدیگر دارند. پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران، تغییراتی در ساختمان فرهنگ سرا به صورت بدون موافقت کامران دیبا ایجاد شد. مکانیت این بنا با توجه به اقلیم کوهستانی معتدل و وجود بادهای شمالی، معماری شرق و غربی را به خوبی ترکیب کرده است.
نورگیری این بنا از چهار جهت انجام می شود. هرچند این ساختمان به صورت قسمت های جداگانه طراحی شده و سپس در کنار یکدیگر قرار گرفته، اما با بدعت های خاص طراح، ارتباط جالبی میان دو ساختمان ایجاد کرده است. مصالح ساختمان از بتن مسلح استفاده شده و ترکیب هنری میان بافت (بتن و سنگ)، فرم (سازه هندسی) و نسبت، ساختاری منحصر به فرد از معماری سنتی و مدرن را به وجود آورده است.
سردر ورودی این بنا به صورت متقارن و با الهام از ساختار هشتی در معماری سنتی طراحی شده است و به عنوان پیش ورودی برای دسترسی به در اصلی فرهنگ سرا شکل گرفته است. حیاط مرکزی این بنا نیز یک جنبه سنتی است که از آن بهره گرفته شده است؛ حیاط دارای آب نما و باغچه هاست و درهای اصلی ساختمان به سوی این حیاط باز می شوند.
مسجد موزه فرش ایران
مسجد دانشگاه جندی شاپور
در اکثر مساجد قدیمی ایران، می آمد که حیاط مسجد به شکل یک بازار بزرگ طراحی شده و مسجد از طریق این حیاط به عنوان بخشی اساسی از شبکه عبور و مرور عابران شهری عمل می کرد. حیاط مرکزی به عنوان مکانی برای گفتگوهای مردانه و حتی فرصتی برای معاملات بازار عمل می کرد و در زندگی روزمره جایگاه مهمی داشت. معماری مسجد دانشگاه جندی شاپور شهید چمران همچنان با توجه به این تعامل سنتی طراحی شده است و افراد را به خود و حیاط با فرهنگ خود دعوت می کند. این سازه نماد اهمیت نقطه آغاز و پایان یک سفر است که در هر نقطه از مسیر پیاده روی آغاز می شود. ساختمان مسجد در تعریف و تغییر مسیر پیاده روها از دل تقاطع های سه راه نقش بسزایی ایفا می کند.
مصالح مورد استفاده در ساختمان شامل آجرهای گندمی رنگ با در نظر گرفتن کف حیاط است که یک تناسب واحد در محیط ایجاد می کند. مناره آبی و شفاف مسجد در زیر نور آفتاب چون یک جواهر درخشان برجسته و عبورکنندگان را به سوی مکان عبادی جلب می کند. به منظور جلوگیری از احساس انزوا و تنهایی در حیاط، حفره هایی در دیوار جایگزین شده بودند تا حیات مخفی درون دیوارها را نمایان کنند. به ظاهر، در سال های اخیر این حفره ها مسدود شده اند! فضای داخلی شامل دو طبقه جداگانه برای زنان و مردان، یک کتابخانه و یک دفتر است.
زیبایی ساختمان های دینی اسلامی، به ویژه مساجد، به دلیل استفاده از کاشی هایی با رنگ های زنده طراحی شده است که حس لطافت به محیط می بخشد. ویژگی بارز این مسجد این است که معماری آن از حداقل رنگ استفاده می کند و گوشه ها را منحنی شکل می دهد تا نرمی را به وجود آورد و در عین حال از دیگر ساختمان های زاویه دار متمایز باشد.
بیشتر بخوانید: دکتر ایرج اعتصام معمار برجسته ایرانی
شهر جدید شوشتر
کامران دیبا به عنوان معمار و برنامه ریز شهری پروژه نیمه تمام “شهر جدید شوشتر” (از سال ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۹) را در نزدیکی شهر قدیمی شوشتر در استان خوزستان به اجرا درآورد. در این پروژه، وی با موفقیت الگوها و گونه های ساختمانی سنتی اسلامی را به کار گرفت و از طراحی های الهام گرفته از الگوهای غربی صرف نظر کرد.
این شهر جدید با تراکم افقی و ظرفیت جمعیتی بالغ بر ۳۰٬۰۰۰ نفر، بر اساس یک شاه راه اصلی ارتباطی طراحی شد. چهار راه ها، میادین عمومی و محله های کوچک در اطراف آن ایجاد شده و حضور باغ ها و بازارها زندگی اجتماعی را تقویت می کرد.
به دلیل استفاده از معماری اسلامی، کامران دیبا در سال ۱۳۶۵ جایزه معماری آقاخان را به خود اختصاص داد. این پروژه به عنوان طرح برگزیده در نمایشگاه آثار معماری و شهرسازی قرن بیستم نیز به نمایش درآمد که به مناسبت سال ۲۰۰۰ میلادی در لس آنجلس برگزار شد.
در سال ۱۳۵۷، به دلیل افزایش اعتراضات انقلابی و توقف پروژه های عمرانی در ایران، حضور کامران دیبا در این کشور به پایان رسید. به علت شرایط غیرمساعد، او تصمیم گرفت برای مدتی از ایران خارج شود. این سفر به خارج، اولاً به عنوان یک مسافرت موقت شروع شد، اما در نهایت به تصمیم برای زندگی خارج از ایران، به ویژه در اسپانیا و فرانسه منجر شد. از آن زمان، او به پروژه های مختلفی در خارج از ایران پرداخته است، از جمله طرح های خانه سازی در ایالت ویرجینیا و طرح های توسعه هتل در اسپانیا.
فعالیت های فرهنگی کامران دیبا
مشارکت در نمایشگاه هنری دوسالانه ونیز در سال ۱۳۴۰
حضور در نمایشگاه هنری دوسالانه پاریس در سال ۱۳۴۲
برگزاری نمایشگاه هنری در گالری رئالیته آمریکا در سال ۱۳۴۱
مشارکت در دومین کنگره معماری ایران در سال ۱۳۵۱
تأسیس دفتر مشاوره مهندسین داض در سال ۱۳۴۶
شرکت در مسابقه جایزه معماری آقاخان و دریافت جایزه به دلیل طراحی برجای زیبا در شهرک شوشتر در سال ۱۳۶۵
پروژه های اجرا شده توسط کامران دیبا
پارک و فرهنگ سرای شفق
موزه هنرهای معاصر تهران
دفتر خاص ملکه ایران
پارک و فرهنگ سرای نیاوران
منزل مسکونی (موزه) پرویز تناولی
نمازخانه مجاور موزه فرش
مسجد جندی شاپور
شهرک شوشتر
موزه فرش تهران
استراحتگاه ساحلی کارکنان شرکت نفت محمودآباد
ویلا “پیرونه” (اسپانیا)
ویلا “اسپارتینا” (اسپانیا)
جوایز کامران دیبا
برنده جایزه معماری آقاخان به خاطر پروژه شهر جدید شوشتر
برگزیده در مجموعه آثار معماری و شهرسازی جهان در نمایشگاه آثار معماری و شهرسازی قرن بیستم در جشن سال ۲۰۰۰ در لس آنجلس برای پروژه شهر جدید شوشتر
فهرست محتوا
